بسیاری از مقررات تعیین شده در قانون کشور ایران منطبق بر فقه اسلامی است و بنابراین به جهت اینکه از نظر شریعت اسلام سقط جنین یا انداختن بچه به صورت عمدی، قتل نفس و گناه کبیره شناخته میشود قانون نیز در صورت ارتکاب این عمل بدون عذر موجه و بدون اجازه قانونی و به صورت عمدی صورت گیرد آن را جرم انگاری کرده و برای آن مجازات تعیین کرده است.
در تعریف سقط جنین باید اینطور گفت که خارج کردن ارادی جنین از بدن مادر به صورتی که قابلیت زندگی از او گرفته شود سقط نام دارد.
سقط جنین به عنوان یک معضل اجتماعی مهم شناخته میشود که دارای ابعاد حقوقی و قانونی نیز میباشد.
همانطور که اشاره کردیم در ادیان مختلف سقط جنین جز در موارد کاملا استثنایی ممنوع و حرام اعلام شده و عموماً قانونگذاری در کشورهای مختلف و از جمله در ایران برگرفته و متاثر از احکام فقهی و شرعی است.
مجازاتهای سقط جنین
فهرست سرفصل ها
به طور کلی سقط جنین به انواع مختلفی تقسیم میشود که بسته به دلایل آن این تقسیم بندی صورت میگیرد به عنوان مثال سقط جنین قانونی؛ اقدام به سقط جنین است که با مجوز از دادگاه و دریافت نامه پزشکی قانونی صورت میگیرد و ریشه این مجوز وجود دلایلی همچون بیماریهای غیر قابل درمان در جنین یا در خطر افتادن جان مادر به جهت حضور جنین میباشد.
در این حالت سقط جنین جرم نیست اما در صورتی که سقط جنین به صورت غیرقانونی و عمدی صورت بگیرد و با انگیزه از بین بردن جنین و جلوگیری از زنده متولد شدن او باشد و سوء نیت و قصد احراز شود جرم انگاری شده و مطابق قانون برای آن مجازات در نظر گرفته شده است.
به نظر کارشناسان بنیاد وکلا انجام جرم سقط جنین تنها منحصر به اشخاص ثالث نیست چرا که مطابق قانون مجازات اسلامی پدر یا مادر و یا هر شخص دیگری امکان انجام جرم سقط جنین را به واسطه فعل یا ترک فعل و به صورت عمدی و غیر عمدی دارند در خصوص جرمانگاری سقط جنین، ارتکاب به این جرم توسط پدر همچون سایر افراد است و در صورت عمدی بودن علاوه بر دیه، تعزیر نیز دارد اما اگر مادر مرتکب این جرم شود تنها محکوم به پرداخت دیه خواهد شد و مجازات حبس در این خصوص اعمال نمیشود.
جرم سقط جنین در ماده ۳۰۶ قانون مجازات اسلامی و در کتاب سوم یعنی قصاص مورد اشاره قرار گرفته است این ماده بیان میدارد که جنایت عمدی بر جنین هرچند پس از حلول روح باشد موجب قصاص نیست در این صورت مرتکب علاوه بر پرداخت دیه به مجازات تعزیری مقرر در کتاب پنجم تعزیرات محکوم میشود.
مجازاتهای تعزیری مرتبط با جرم سقط جنین در ماده ۶۲۲ الی ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات توسط قانونگذار مورد اشاره و بررسی قرار گرفته است.
مطابق ماده ۶۲۲ قانون مجازات اسلامی کتاب تعزیرات هر کس عالما عامدا به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله موجب سقط جنین وی شود علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص حسب مورد به حبس از ۱ تا ۳ سال محکوم خواهد شد.
همچنین مطابق ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی کتاب تعزیرات هر کس به واسطه دادن ادویه یا وسایل دیگری موجب سقط جنین زن گردد به ۶ ماه تا یک سال حبس محکوم میشود و اگر عالماً و عامداً زن حاملهای را دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگری نماید که جنین وی سقط شود به حبس از سه تا شش ماه محکوم خواهد شد مگر اینکه ثابت شود این اقدام برای حفظ حیات مادر میباشد و در هر مورد حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط داده خواهد شد.
همچنین مطابق ماده ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی کتاب تعزیرات اگر طبیب یا ماما یا دارو فروش و اشخاصی که به عنوان طبابت یا مامایی یا جراحی یا داروفروشی اقدام میکنند وسایل سقط جنین فراهم سازند و یا مباشرت به اسقاط جنین نمایند به حبس از ۲ تا ۵ سال محکوم خواهند شد و حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط صورت خواهد گرفت.
همانطور که در مواد مذکور در قانون مجازات اسلامی اشاره کردیم اصل بر این است که جنایت بر جنین موجب قصاص نیست و فقط مرتکب به دیه و تعزیر محکوم میشود اما استثنائا حسب اینکه جنایت وارد بر جنین جنایت بر نفس باشد یا عضو با شرایط زیر قصاص ثابت است.
جنایت بر نفس زمانی صورت میگیرد که جنین زنده متولد شده و دارای قابلیت ادامه حیات باشد و جنایت قبل از تولد منجر به فوت بعد از تولد شود و مرتکب نیز دقیقا همین قصد را داشته باشد یعنی مرتکب بخواهد جنین متولد شود و بعد از تولد بمیرد بنابراین اگر شخصی برای اینکه جنین در همان حالت جنینی بمیرد جنایتی به وی وارد کند ولی جنین بعد از به دنیا آمدن بمیرد قصاص ثابت نیست. این موارد به هنگام تنظیم شکواییه باید مدنظر قرار داده شود.
در خصوص جنایت بر عضو زمانی صورت میگیرد که جنین زنده متولد شده و دارای قابلیت ادامه حیات باشد و پس از تولد نقص عضو اتفاق بیفتد یا اینکه نقص عضو در حال جنینی اتفاق بیفتد ولی پس از تولد باقی بماند.
تفاوت مهمی که میان قصاص نفس و قصاص عضو در جنین وجود دارد آن است که در قصاص عضو حتی اگر در دوران جنینی هم نقص عضو اتفاق افتاده باشد قصاص ثابت میشود البته شرط آن این است که جنین زنده متولد شده و دارای قابلیت ادامه حیات باشد اما در خصوص قتل اگر جنین در حالت جنینی فوت شود قصاص ثابت نیست.
همانگونه که مشخص است سقط جنین به این معنی که جنین در رحم مادر از بین برود و زنده متولد نشود یا زنده متولد شده ولی دارای قابلیت حیات نباشد هیچگاه موجب ثبوت قصاص نمیشود اما سقط جنین مطابق مواد ۶۲۲ تا ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی موجب تعزیر مرتکب است در این سه ماده سه حالت متفاوت پیش بینی شده است که در ادامه به شرح هر یک از آنها میپردازیم.
مطابق ماده ۶۲۲ سقط جنین به واسطه ضرب یا اذیت و آزار مجازات تعزیری دارد.
و بر اساس ماده ۶۲۴ ناظر به مواردی میباشد که طبیب ماما یا دارو فروش یا شخصی که عنوان طبابت یا مامایی یا جراحی یا داروفروشی دارد وسایل سقط جنین را فراهم کند منظور از شخصی که عنوان طبابت یا مامایی یا جراحی یا دارو فروشی دارد این است که شخصی طبیب ماما جراح یا دارو فروش نباشد اما به دروغ خود را طبیب با ما جراح یا دارو فروش جا بزند.
اگر این افراد با ضرب یا اذیت و آزار زن حامله مرتکب سقط جنین بشوند مشمول ماده ۶۲۲ میشوند نه ماده ۶۲۴ چرا که ماده ۶۲۴ ناظر به مواردی است که اقدام این افراد تهیه وسایل سقط جنین باشد.
مطابق ماده ۶۲۳ زمانی که افرادی غیر از افراد مذکور در ماده ۶۲۴ به واسطه دادن ادویه یا وسایل دیگر موجب سقط جنین بشوند یا زن حاملهای را دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگری نمایند مجازات خواهند شد.
نکته جالب توجه آن است که اگر زنی جنین خود را سقط کند به مجازات تعزیری محکوم نمیشود و فقط مطابق ماده ۷۱۸ قانون مجازات اسلامی باید دیه جنین را بدهد و خودش از دیه ارث نمیبرد.
در تمامی مواردی که در فوق ذکر کردیم علم و آگاهی مرتکب به باردار بودن زن شرط تحقق جرم است بنابراین در صورتی که فرد یا افرادی اقدام به سقط جنین نمایند در صورتی که از حاملگی فرد مطلع نبوده باشند مجازات ثابت نیست.
نکته قابل توجه آن است که تهیه وسایل سقط جنین که در ماده ۶۲۴ ذکر شده است مطلقا جرم است حتی اگر این اقدام باعث سقط جنین نشود اما در مابقی جرایم مذکور در مواد ۶۲۲ تا ۶۲۴ باید سقط جنین رخ بدهد و در صورتی که سقط جنین رخ نداده باشد جرایم مذکور در این مواد محقق نمیشود به عبارت دیگر تهیه وسایل سقط جنین جرم مطلق بوده و جرائم مواد ۶۲۲ و ۶۲۴ جرم مقید به نتیجه میباشد.
نکته مهم دیگر در این خصوص آن است که تمامی جرایم مذکور در مواد ۶۲۲ تا ۶۲۴ تفاوتی بین جنین مشروع و نامشروع یعنی جنینی که در اثر زنا و رابطه نامشروع به وجود آمده وجود ندارد و سقط جنین در هر دو حالت جرم محسوب میشود.
توجه داشته باشید که هرگاه دخالت در سقط جنین توسط افراد عادی غیر از اشخاصی که در ماده ۶۲۴ مورد اشاره قرار گرفتهاند صورت گیرد مورد مشمول ماده ۶۲۳ خواهد بود که مطابق آن هر کس به واسطه دادن ادویه یا وسایل دیگری موجب سقط جنین زن گردد به ۶ ماه تا یک سال حبس محکوم میشود.
اگر عالما و عامدا زن حاملهای را دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگری نماید که جنین وی سقط گردد به حبس از ۳ تا ۶ ماه محکوم خواهد شد. به همین جهت به نظر میرسد که تفاوت عمده میان حالت اول و حالت دوم مذکور در ماده آن باشد که در حالت دوم زن خود از راهنمایی فرد که قطعا باید چیزی فراتر از تحریک و ترغیب و تطمیع و نظایر آن و توأم با آموزش و ارائه طریق باشد بهره برده و سقط جنین کرده است.
به همین جهت در این حالت دیه را باید خود زن بپردازد و نه شخص دلالت کننده و بنابراین در انتهای ماده ۶۲۳ جمله در هر مورد حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوطه داده خواهد شد آمده است و به همین دلیل در حالت دوم شخص راهنمایی کننده به عنوان معاون جرم مجازات کمتری نسبت به حالت اول دارد که در آن اساساً زن اطلاعی از ماهیت ادویهای که به او داده شده است ندارد و با مصرف آن جنین وی سقط میشود.
در خصوص مواردی که حاملگی مستقیما برای حیات مادر خطرآفرین باشد در انتهای ماده ۶۲۳ عبارتی آمده است با این عنوان که مگر اینکه ثابت شود این اقدام برای حفظ حیات مادر میباشد بنابراین در مواردی که حاملگی برای مادر حاوی ضررهای خفیفتر جسمانی بوده و یا مثلا چون مرتکب میداند که شوهر زن در صورت اطلاع از باردار شدن زن وی را خواهد کشت اقدام به دادن ادویه برای سقط جنین زن کند شامل این مورد نمیشود.
مطابق ماده ۷۱۵ قانون مجازات اسلامی در خصوص سقط جنین غیر عمدی که به واسطه بیاحتیاطی یا بیمبالاتی یا عدم رعایت نظامات دولتی یا عدم مهارت راننده در خصوص وسائط نقلیه زمینی یا آبی یا هوایی یا متصدی وسیله موتوری صورت گرفته باشد دیه و حبس از دو ماه تا یک سال است.
میزان دیه در خصوص سقط جنین متغیر است به عنوان مثال بسته به حالتی که جنین در آن زمان حیات سقط شده است میتواند از دو صدم دیه کامل تا دیه کامل متغیر باشد.
به عنوان مثال جنینی که روح در آن دمیده شده و جنسیت پسر دارد دارای یک دیه کامل و در جنین دختر با چنین شرایطی نصف دیه کامل تعیین میشود و چنانچه جنسیت جنینی که در آن روح دمیده شده مشتبه باشد دیه آن سه چهارم دیه کامل تعیین میشود.
ارتکاب شروع به سقط جنین
پیش از سال ۱۳۹۲ در قانون برای شروع به ارتکاب سقط جنین مجازاتی تعیین نشده بود اما در حال حاضر با توجه به مواد ۱۹ و ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۹۲ شروع به سقط جنین موضوع ماده ۶۲۴ که از سوی طبیب ماما دارو فروش یا اشخاصی که تحت این عناوین اقدام میکنند قابل ارتکاب است با حبس تعزیری یا جزای نقدی درجه ۶ قابل مجازات میباشد.
همچنین با توجه به تبصره ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی شروع به ارتکاب جرایم از لحاظ مادی غیر ممکن نیز در صورتی که رفتار ارتکابی ارتباط مستقیم با ارتکاب جرم داشته باشد مانند استفاده از داروهایی که بر خلاف تصور مرتکب برای سقط جنین مناسب نمیباشد در حکم شروع به جرم محسوب میشود.