درمان بیماری سل + تشخیص بیماری سل + علائم بیماری سل
فهرست سرفصل ها
بیماری سل چیست؟
سل یک بیماری واگیردار میباشد که توسط ورود میکروب کوچکی بنام “باسیل سل” به داخل ریه ها ایجاد میشود زمانی که فرد بیمار سرفه، عطسه و یا صحبت می کند این میکروب بصورت ذرات ریز وارد هوا شده و اگر فرد سالمی بمدت طولانی در یک محیط سربسته با این فرد قرار گیرد با تنفس این هوا میکروب سل را وارد ریه های خود می کند. میکروب سل توسط حشرات، خون، ظروف غذا و لیوان آب یا اشیاء دیگر منتقل نمی شود. ممکن است میکروب سل به بدن شما وارد شده باشد و شما از آن مطلع نباشید.
مهم ترین علائم و نشانه های بیماری سل چیست؟
ممکن است بیماری سل هیچ علائمی نداشته باشد (سل نهفته) و یا اینکه علائمی را به شدت های مختلف از خود بروز دهد (سل فعال). در واقع ممکن است شما نسبت به این قضیه که به عفونت سل نهفته دچار هستید بی اطلاع باشید تا زمانی که مثلا در یک معاینه ی معمولی و از طریق آزمایش پوست، سل نهفته ی شما تشخیص داده شود.
علائم سل فعال
- احساس ناخوشی عمومی
- سرفه، احتمالا همراه با خلط خونی
- خستگی
- تنگی نفس
- کاهش وزن
- تب خفیف
- عرق کردن در خواب و شب هنگام
- احساس درد در قفسه سینه
راههای تشخیص بیماری سل چیست؟
تشخیص قطعی بیماری سل با کشت مایکوباکتریوم گرفته شده از نمونه خلط یا بیوپسی انجام می شود. با این حال، متخصصان بهداشت با توجه به سوابق پزشکی، معاینه جسمانی، آزمایش پوست و عکس برداری از قفسه سینه به نتیجه قطعی می رسند.
چه عواملی باعث بروز بیماری سل میشوند؟
1- ضعف دستگاه ایمنی که ممکن است به علت ایدز، دیابت، نارسایی کلیوی، برخی از سرطان‌ها، درمان سرطان مانند: شیمی‌درمانی، داروهای مهارکننده ایمنی ضد رد پیوند، برخی از داروهای مورد استفاده برای درمان آرتریت روماتوئید، بیماری کرون و پسوریازیس، سوءتغذیه.
2- زندگی یا مسافرت به کشورهایی که میزان شیوع سل در آنها بالا است، شامل آفریقای زیر صحرا (آفریقای سیاه)، چین، مکزیک، جزایر جنوب شرق آسیا و میکرونزی، بخش‌هایی از اتحاد شوروی سابق،
3- فقر، سوءمصرف مواد و سیگار کشیدن.
4- کار یا زندگی در محل‌هایی که افراد مبتلا به سل در آن وجود دارند، برای مثال افرادی که در حوزه مراقبت‌های بهداشتی کار می‌کنند، سکونت یا کار در آسایشگاه‌ها، زندان‌ها، مراکز اسکان مهاجران، زندگی در اردوگاه‌های آوارگان یا پناهگاه‌ها
درمان بیماری سل
خوشبختانه امروزه با داروهای موجود در بازار نزدیك به 100% بهبودی كامل برای بیماران حاصل میشود . اكثر داروهای ضد سل خوراكی بوده و نیازی به بستری شدن در بیمارستان ندارد. شما می توانید در منزل داروهای خود را مصرف كرده و بعد از مدت كوتاهی به كار قبلی خود بازگردید.
چه اصولی را باید در درمان دارویی بیماری سل رعایت نماییم ؟
1- حتماً تمام انواع داروهای تجویز شده را مصرف نمایید.
2- از كم و زیاد كردن خودسرانه مقدار هر یك از داروها با هر بهانه ای پرهیز نمایید.
3- نظم در مصرف داروها را رعایت نمایید و آنها را به همان روشی كه توسط مسئولین مربوطه توصیه شده مصرف نمایید. (مثلاً اگر باید داروها را هر روز مصرف نمایید آن را حتماً رعایت نمایید)
4- طول دوره درمانی را كه حداقل 6 ماه است ، كاملاً رعایت نمایید و مصرف داروها را به بهانه اینكه بهبودی حاصل كرده و دیگر نیازی به ادامه داروها نیست ، بطور خودسرانه قطع نكنید.
اگر اصول درمان سل را رعایت نكنیم چه اتفاقی ممكن است بیفتد؟
اگر شما حتی یكی از موارد ذكر شده در بالا را رعایت نكیند ، تعدادی از میكروب های سل زنده مانده و در نقاط دور دست ریه ها پنهان می شوند . این میكروب های زنده قوی تر شده و نسبت به داروهای ناقص مصرف شده مقاومت پیدا می كنند . بطوری كه این میكروب ها بسیار خطرناكتر و كشنده تر از میكروب های معمولی سل خواهند بود.
این میكروب های قوی در زمان كوتاهی تكثیر پیدا كرده و فرد را مجدداً دچار بیماری می كنند . با این تفاوت كه این بار مبتلا به بیماری سل مقاوم به داروها شده و داروهای قبلی در مورد او دیگر موثر نبوده و به دلیل نبودن داروی دیگر ضد سل، محكوم به مرگ خواهد بود.
لذا رعایت نكات فوق و عدم سهل انگاری در این رابطه بخصوص برای بیماران مسلول ریوی جنبه حیاتی دارد. متأسفانه این بیماران علاوه بر ابتلای مجدد ، اطرافیان خود را به سلی مبتلا خواهند ساخت كه هرگز درمان نمی شوند . لذا مسئولیت اطرافیان بیمار، در رعایت نكات درماین بیمار خود ، برای حفظ سلامت ایشان نیز بسیار حائز اهمیت می باشد.
وظیفه مسئولین در برابر بیمارانی که این نکات را رعایت نمی کنند چیست؟
برای اینكه احتمال عدم رعایت یكی از این اصول توسط شما به حداقل برسد، مسئولین بهداشتی یك ناظر درمانی را برای نظارت بر مصرف داروها ، به شما توصیه می كنند. ناظر بهداشتی درمان شما ، زمان معینی را در روز مشخص می كند كه در آن ساعت شما باید به مركز بهداشتی نزدیك منزل خود بطور روزانه مراجعه كرده و داروی خود را در مقابل این ناظر بهداشتی مصرف نمایید . در برخی مواقع ممكن است ناظر به محل سكونت شما آمده و داروهای همان روز را به شما داده تا در مقابل او بلع نمایید. به این روش «درمان كوتاه مدت با نظارت مستقیم» و یا به اختصار داتس (DOTS) می گویند.
بیماری سل چگونه درمان میشود؟
اگر شما قبلاً به دلیل ابتلاء به بیماری سل داروهای ضد سل مصرف نكرده اید ، به مدت حداقل 6 ماه ، از 4 نوع داروی خوراكی مخصوص درمان سل كه به صورت قرص و كپسول می باشند ، برای شما تجویز خواهند كرد . این داروها را شما می توانید به راحتی با نظارت یك فرد دیگر استفاده نمایید.
لذا نیازی به بستری شدن در بیمارستان و یا آسایشگاه نخواهد بود. در صورتیكه شما قبلاً به دلیل ابتلا به بیماری سل به مدت 6 ماه داروهای ضد سل مصرف كرده باشید ، برای شما به مدت حداقل 8 ماه ، از 5 نوع داروی مخصوص درمان سل كه به صورت خوراكی و تزریق می باشند ، تجویز خواهند كرد.
ممكن است در ابتدا تعداد زیاد داروها كه ممكن است به حدود نه تا ده قرص و كپسول در روز برسد، كمی برای شما غیر منتظره و ناراحت كننده بنظر آید ، ولی این نكته را باید درنظر داشت كه استفاده از تمام آنها برای بهبودی شما لازم بوده و تاكنون بسیاری از بیماران به راحتی همین تعداد دارو را روزانه مصرف كرده و بهبودی كامل یافته اند.
اسامی داروهای ضد سل كدام است ؟
قوی ترین داروی ضد سل “ایزونیازید” نام دارد كه به صورت قرص سفید رنگ در دواندازه كوچك و بزرگ ساخته می شود. قرص كوچك یكصد میلی گرمی بوده و قرص بزرگتر سیصد میلی گرمی است . این دارو تنها در بیماری سل استفاده می شود. بر روی یك طرف قرص بزرگ حروف لانین d.P مشاهده می شود.
حداكثر میزان مصرف این قرص كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد 60 كیلوگرم وزن تجویز می شود یك قرص بزرگ (300 میلی گرمی) بطور روزانه است . این قرص را باید همراه دیگر داروهای ضد سل یك ساعت قبل و یا 2 ساعت بعداز غدا با آب مصرف كرد. قرص و یا شربت های سفید رنگ ضد اسید معده (آنتی اسید) كه حاوی آلمیــنیوم می باشند نباید در زمان مصرف داروهای ضد سل بخصوص ایزونیازید استفاده نمود، چون موجب می شود اثر داروی ضد سل كاهش یابد.
داروی قوی دیگر ضد سل “ریفامپین” نام دارد كه به صورت كپسول تمام قرمز و یا دو رنگ قرمز و آبی و قطره در ایران وجود دارد. كپسول قرمز سیصد میلی گرمی و كپسول دو رنگ یكصد و پنجاه میلی گرمی می باشد.
این دارو در بیماری های دیگر نیز مصرف می شود. حداكثر میزان مصرف این كپسول كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد بالای 60 كیلوگرم وزن تجویز می شود دو كپسول قرمز رنگ (300 میلی گرمی) بطور روزانه است . این كپسول را باید همراه دیگر داروهای ضد سل یك ساعت قبل و یا 2 ساعت بعد از غذا با آب مصرف كرد.
این كپسول موجب نارنجی رنگ شدن ادرار، لباس زیر و ترشحات بدن و یا لنز چشمی می شود. داروی دیگری كه در درمان سل مصرف می شود «اتامبوتول» است كه به صورت قرص خاكستری رنگ با طرفین كمی محدب و برجسته (400 میلی گرمی) در ایران ساخته می شود. این دارو تنها در بیماری سل استفاده می شود.
حداكثر میزان مصرف این قرص كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد بالای 60 كیلوگرم وزن تجویز می شود 3 یا 4 قرص (400 میلی گرمی) بطور روزانه است این قرص را باید همراه دیگر داروهای ضد سل یك ساعت قبل و یا 2 ساعت بعد از غذا با آب مصرف كرد.
داروی ضد سل دیگر “پیرازینامید” بوده كه به صورت قرص سفید رنگ (500 میلی گرمی) در ایران موجود است . این قرص از نظر اندازه و ظاهر شبیه قرص بزرگ (سیصد میلی گرمی) ایزونیازید می باشد. به همین دلیل در برخی موارد به اشتباه این دو دارو به جای هم مصرف می شوند و موجب عوارض بسیار خطرناك خواهند شد.
لذا توصیه می شود در مصرف این دو دارو دقت كافی نمایید . تنها اختلاف ظاهری این دو دارو بر روی نوشته لاتین d.P بر روی یك طرف قرص ایزونیازید می باشد . بطوری كه در دو طرف قرص پیرازینامید ساده بوده و هیچ حروفی نوشته نشده است.
این دارو نیز تنها در بیماری سل استفاده می شود . حداكثر میزان مصرف این قرص كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد بالای 60 كیلوگرم وزن تجویز می شود 3 یا 4 قرص (500 میلی گرمی) بطور روزانه است . این قرص را باید همراه دیگر داروهای ضد سل یك ساعت قبل و یا 2 ساعت بعد از غذا با آب مصرف كرد.
داروی دیگر ضد سل “استرپتومایسین” است كه به صورت آمپول (ویال) تزریقی یك گرمی در ایران موجود است . این دارو در اكثر موارد به عنوان داروی پنجم در درمان بیمارانی استفاده می شود كه قبلاً به مدت حداقل 6 ماه دارو مصرف كرده اند . این دارو تنها به صورت عضلانی در باسن تزریق می شود.
این دارو در بیماریهای دیگر نیز مصرف می شود. حداكثر میزان مصرف آن كه توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی برای افراد بالای 60 كیلوگرم وزن تجویز می شود یك آمپول یك گرمی بطور روزانه برای حداكثر 2 ماه می باشد. در بیماران بالای 60 سالگی ، دو سوم آمپول (750 میلی گرم) روزانه مصرف می شود. قرص ویتامین ب 6 داروی ضد سل نیست ، ولی در برخی از موارد مصرف آن را به همراه قرص ایزونیازید توصیه می كنند.
نحوه مصرف داروهای ضد سل در طول درمان
اگر شما قبلاً داروهای ضد سل مصرف نكردید، باید در آغاز درمان به مدت 2 ماه ، چهار داروی ایزونیازید ، ریفامپین ، اتامبوتول و پیرازینامید را به طور روزانه مصرف نمایید . سپس به مدت 4 ماه تنها از داروهای ایزونیازید و ریفامپین استفاده كنید . این دوره درمانی كه حداقل 6 ماه خواهد بود باید بطور كامل و منظم مصرف گردد.
در صورتیكه شما قبلاً به دلیل ابتلاء به بیماری سل به مدت 6 ماه داروهای ضد سل یاد شده را مصرف كرده باشید ، باید در آغاز درمان مجدد به مدت 2 ماه ، از 5 داروی ایزونیازید ، ریفامپین ، اتامبوتول ، پیرازینامید و استرپتومایسین به طور روزانه مصرف كرده سپس بر حسب توصیه پزشك و یا مسئولین بهداشتی داروها را با میزان كمتری به مدت حداقل 8 ماه مصرف نمایید.
چگونه می توان پی برد كه بیمار در حین درمان در حال بهبودی است ؟
علاوه بر اینكه شما در چند هفته اول درمان احساس بهبودی می كنید ، تب قطع شده و اشتهای شما زیاد خواهد شد. بطوری كه در این زمان ممكن است افزایش وزن نیز پیدا كنید. لذا توزین ماهانه و افزایش وزن نشانه پیشرفت بهبودی می تواند باشد. اما ممكن است این افزایش وزن در تمام افراد مشاهده نشود.
از طرف دیگر سرفه های شما كم و یا قطع شده و خلط شما كــــــم می گردد. اما برای اطمینان از سیر بهبودی بیمار مسلول ریوی در حین درمان ، بهترین راه آزمایش خلط می باشد. به همین خاطر به شما توصیه می شود در پایان ماه دوم ، ماه پنجم و پایان دوره درمانی خود، آزمایش خلط انجام دهید . در اكثر موارد در آزمایش خلط پایان ماه دوم درمان شما دیگر میكروب سل دیده نخواهد شد.
چه نكاتی را باید در مصرف داروها رعایت كرد؟
1- دستورات دارویی توصیه شده توسط پزشك و یا مسئولین بهداشتی را به موقع و مداوم اجرا نمایید.
2- طول درمان بیماری شما حداقل 6 ماه است ، در طی این مدت داروها را به هیچ عنوان خودسرانه قطع نكنید.
3- به خاطر تعدد داروها و كاهش احتمال فراموشی مصرف آنها، مناسب است كلیه داروها را با فاصله چند ثانیه از هم در صبحگاه قبل ازرختخواب (یك ساعت قبل از صبحانه) و یا در شب قبل از خوابیدن (دو ساعت بعد از شام) به همراه آب فراوان بلع نمایید ، مگر اینكه پزشك سل شما ، و یا مسئولین بهداشتی نحوه مصرف دیگری را توصیه كرده باشند.
4- چون نظم در درمان بسیار حائز اهمیت است مناسب است جهت جلوگیری از فراموش كردن مصرف داروها ، یك نفر از مسئولین بهداشتی، آشنایان و یا اعضاء خانواده بر مصرف و بلع دارو توسط شما نظارت كامل و مستقیم داشته باشند. جدول مصرف روزانه دارو را می توانید از مركز بهداشتی مربوطه بخواهید. با تكمیل خانه های این جدول بطور روزانه، ناظر درمان شما می تواند متوجه تكمیل دوره درمان بیمار خود شود و احتمال خطا را به حداقـــــــل می رساند.
5- در صورتیكه داروها را خودتان به تنهایی مصرف می كنید مناسب است جهت كاهش احتمال اشتباه در مصرف داروها ، قرص و كپسول مصرفی هر روز را در بسته های جداگانه قرار داده و هر روز یكی از بسته ها را باز و مصرف نمایید.
6- در صورت عدم تحمل مصرف هم زمان داروها باید با پزشك سل خود و یا مسئولین بهداشتی مربوطه مشورت نمایید.
7- در صورت بروز تهوع خفیف می توانید داروها را قبل از خواب مصرف نمایید.
8- از مصرف داروهای ضد اسید معده (آنتی اسید) نظیر شربت و یا قرص حاوی آلمینیوم جداً پرهیز نمایید . چون این داروها موجب می شودكه داروهای ضد سل اثر خود را از دست بدهند.
9- آمپول ، قرص های خوراكی و یا كاشتنی پیشگیری از حاملگی ، در زمان مصرف داروهای ضد سل اثر خود را از دست می دهند . لذا بایددر حین مصرف داروهای ضد سل از روش های دیگر پیشگیری نظیر كاندوم و یا دستگاه داخل رحمی (آی یو دی) I U D ، استفاده نمایید.
10- هیچگاه به توصیه های افراد غیر مسئول و ناوارد در رابطه با بیماری خود و درمان آن توجه نكنید. تمام اطلاعات و یا راهنمایی های لازمرا از پزشك سل خود و یا مسئولین بهداشتی كسب نمایید.
11- جهت كمك به تقویت ایمنی بدن و تسریع بهبودی در حین درمان از مواد غذایی پرپروتئین نظیر گوشت و لبنیات بیشتر استفاده نمایید.
قبل از آغاز درمان چه نكاتی را باید در نظر داشت؟
قبل از مصرف داروها باید نكات زیر را به پزشك سل خود و یا مسئولین بهداشتی متذكر شوید.
1- داشتن سابقه بیماری خاص دیگر نظیر (بیماری قند یا دیابت- نارسایی كلیه – بیماری های كبدی – اعتیاد به مواد مخدر- بیماریهای خونی – صرع یا تشنج – نقرس – كاهش شنوایی ویا بینایی – سابقه قبلی ابتلاء به سل – بیماری ایدز – سرطان – پیوند اعضاء – بیماریهای نقص ایمنی بدن و…)
2- لیست كاملی از داروهای دیگری كه هم اكنون مصرف می كنید . (داروهای ضد سل اثر بسیاری از داروهای دیگر را كاهش می دهند)
3- حاملگی
عوارض داروهای سل كدام است و در صورت بروز چه باید كرد؟
1- در صورت بروز هر یك از علائم زیر مصرف داروها را فوراً قطع كرده و سریعاً به پزشك سل حود و یا مسئولین بهداشتی مربوطه مراجعه كنید:
- ایجاد زردی در سفیدی چشم ها (تمام داروها را قطع كنید)
- اشكال در دیدن (قرص اتامبوتول را قطع كنید)
- وزوز گوش و یا كاهش شنوایی (آمپول استرپتومایسین را قطع كنید)
- استفراغ ، گیجی و درد شكمی بسیار شدید (تمام داروها راقطع كنید)
2- در صورت بروز هر یك از علائم زیر، مصرف داروها را ادامه داده و در اسرع وقت به پزشك سل خود و یا مسئولین بهداشتی مربوطه اطلاع دهید:
- خارش بدن
- ایحاد لكه پوستی
- درد مفاصل
- احساس گزگز یا بی حسی در پاها و یا دست ها
- تهوع ساده
- درد مختصر در ناحیه معده
- بی اشتهایی
نكته مهم: رنگ نارنجی ادرار و دیگر ترشحات بدن به دنبال مصرف كپسول ضد سل ریفامپین ایجاد شده كه طبیعی بوده و احتیاج به مراجعه به پزشك ندارد.
راههای جلوگیری از انتقال میکروب سل
یادآوری می گردد كه اگر مبتلا به سل ریوی هستید، میكروب سل توسط شما از طریق سرفه، عطسه ، خنده و صحبت كردن در فضای اتاق پراكنده می شود . اگر مبتلا به سل غیر ریوی (خارج ریوی) هستید، از نظر انتقال میكروب سل و مسری بودن برای اطرافیان خود مشكلی ایجاد نمی كنید.
توجه : در صورتیكه مبتلا به سل ریوی از نوع واگیر هستید، قدرت سرایت بیماری شما معمولاً پس از دو تا سه هفته از شروع درمان دارویی ضد سل از بین می رود ، لذا نكات زیر در مورد كاهش انتقال میكروب سل از شما به اطرافیان ، تنها در اوایل شروع درمان سل توصیه می شود :
1- در صورتی كه بیشتر سرفه می كنید واگیردارتر از دیگر بیماران هستید. لذا توصیه می شود در محیط های بسته كمتر صحبت ، خنده، عطسه و یا سرفه نمایید.
2- در چند هفته اول درمان دارویی باید همواره بخصوص در فضاهای بسته از ماسك بینی-دهانی چند لایه غیركاغذی استفاده نمایید.
3- باید به هنگام سرفه و یا عطسه جلوی دهان خود را با دستمال كاغذی پاكیزه بپوشانید.
4- خلط خود را پس ازخارج كردن از دهان در پاكت یا دستمالی ریخته و سپس آن را بسوزانید. لذا باید از انداختن خلط در معابر و زمین ، چه در خانه و چه در بیرون جداً خودداری نمایید.
5- هوای اتاق آلوده به میكروب سل حتی در زمان غیاب شما نیز خطر سرایت دارد. لذا نكات ایمنی را باید در هر حالت رعایت گردد.
6- اتاق شما باید رطوبت كم داشته و آفتابگیر و با تهویه مناسب بوده بطوری كه جریان هوا از داخل ساختمان به داخل اتاق و از داخل اتاق به فضای باز بیرون ساختمان باشد.
7- نور مستقیم آفتاب در كشتن میكروب سل بسیار موثر است ، لذا توصیه می شود اتاق شما طوری انتخاب شود كه حداكثر زمان آقتاب گیری را داشته باشد.
8- البسه ، ظروف غذا ، در و دیوار اتاق ، نقشی در انتقال میكروب سل ندارند. لذا نیازی به جدا سازی آن نبوده و آنها را می توان بطور معمول نظافت و شستشو كرد . ولی توصیه می شود كه از تكاندن البسه و ملحفه بیمار قبل از شستشو خودداری كنید.
9- در صورت ریختن خلط بر روی سطوح اشیاء و یا كف زمین مناسب است كمی ماده ضدعفونی نظیر ساولن و یا مایع سفید كننده البسه (نظیر وایتكس) بر روی آن ریخته و آن را طبق معمول تمیز نمایید.
10- مناسب است شما بیشتر از حالت عادی نظافت فردی را رعایت نمایید.
11- كودكان نسبت به عفونت سل حساس هستند، لذا توصیه می شود از نزدیک شدن به آنها و یا ورود اطفال به داخل اتاق خود جداً جلوگیری كنید.
12- در صورتی كه از اطرافیان شما كسی دچار سرفه طولانی مدت است ، حتماً او را جهت معاینه به پزشك معرفی نمایید.
13- در صورتی كه با كودكی زیر 6 سال در یك منزل زندگی می كنید ، او را به مسئولین بهداشتی معرفی نمایید تا تحت درمان دارویی پیشگیری از ابتلاء به سل قرار گیرد.
درمان سل برای بیمار چقدر هزینه دارد؟
كلیه خدمات مبارزه با سل اعم از تشخیص ، آزمایش خلط ، رادیوگرافی ، ویزیت پزشك ، دارو ، پیگیری و كنترل اطرافیان بیمار در سراسر كشور از طریق مراكز بهداشتی به طور رایگان ارائـه می شود. لذا بیمار هیچگونه وجهی بابت ارائه این خدمات در طور درمان خود نمی پردازد.